Stosunek pracy – wszystko, co warto o nim wiedzieć

Stosunek pracy to pojęcie, z którym spotyka się każdy, kto podejmuje zatrudnienie na podstawie umowy o pracę. W praktyce jednak nie zawsze jest jasne, co to jest stosunek pracy, jakie ma cechy i czym różni się od innych form świadczenia pracy, np. umów cywilnoprawnych. Z artykułu dowiesz się, jaka jest definicja stosunku pracy, jakie są jego najważniejsze cechy oraz w jaki sposób może dojść do jego rozwiązania lub wygaśnięcia.

Stosunek pracy – definicja

Definicja stosunku pracy została zawarta w art. 22 § 1 KP, zgodnie z którym przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania określonego rodzaju pracy:

• na rzecz pracodawcy,
• pod jego kierownictwem,
• w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę.

Z kolei pracodawca zobowiązuje się do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Pracodawca ma prawo wydawać polecenia dotyczące pracy, a pracownik ma obowiązek je wykonywać – w granicach obowiązującego prawa.

Zgodnie z art. 26 KP stosunek pracy powstaje z dniem określonym w umowie o pracę jako dzień rozpoczęcia pracy, a w przypadku jego braku – z dniem zawarcia umowy. Podstawa stosunku pracy, np. umowa o pracę, powinna zostać zawarta na piśmie, najpóźniej przed dopuszczeniem pracownika do pracy (art. 29 § 2 KP). Jeśli pracodawca tego nie dopełni, powinien niezwłocznie potwierdzić warunki umowy na piśmie.

Umowa cywilnoprawna a cechy stosunku pracy

Jeśli w relacji między stronami występują cechy stosunku pracy, a mimo to zawarto umowę cywilnoprawną (np. umowę zlecenia), istnieje ryzyko, że zostanie ona uznana za stosunek pracy z mocy prawa. W świetle art. 22 § 1^1 KP zawarcie umowy cywilnoprawnej w warunkach właściwych dla umowy o pracę, nie zmienia to charakteru tej relacji – liczy się rzeczywisty sposób jej wykonywania, a nie nazwa dokumentu.

Pracownik, który znajduje się w takiej sytuacji, może wystąpić do sądu pracy z pozwem o ustalenie stosunku pracy. Jeśli sąd potwierdzi, że wykonywania praca posiada znamiona stosunku pracy, pracownik zyska prawo do zaległych świadczeń pracowniczych (m.in. ekwiwalentów za urlopy wypoczynkowe czy wynagrodzenia chorobowego).

Rozwiązanie stosunku pracy

Rozwiązanie stosunku pracy oznacza zakończenie obowiązującej umowy o pracę i ustanie obowiązków zarówno po stronie pracownika, jak i pracodawcy. Kodeks pracy w art. 30 § 1 przewiduje cztery podstawowe tryby rozwiązania umowy o pracę:

• na mocy porozumienia stron,
• za wypowiedzeniem,
• bez wypowiedzenia,
• z upływem czasu, na jaki umowa została zawarta.

Każdy z tych trybów rządzi się własnymi zasadami i wywołuje określone skutki prawne. Bez względu na sposób rozwiązania stosunku pracy pracodawca ma obowiązek niezwłocznie wydać pracownikowi świadectwo pracy, zgodnie z art. 97 KP, oraz wypłacić wszystkie należne świadczenia, takie jak wynagrodzenie, ekwiwalent za niewykorzystany urlop czy odprawę, jeśli pracownik spełnia warunki jej otrzymania (np. w przypadku zwolnień grupowych).

Rozwiązanie stosunku pracy na mocy porozumienia stron

Najbardziej formą zakończenia stosunku pracy jest porozumienie stron (art. 30 § 1 pkt 1 KP), w którym obie strony – za obopólną zgodą – ustalają datę zakończenia umowy. Może ono zostać zawarte w dowolnym momencie, również w trakcie trwania okresu wypowiedzenia, i nie wymaga podania przyczyny rozwiązania umowy.

Choć rozwiązanie umowy za porozumieniem stron uchodzi za rozwiązanie ugodowe, nie zawsze jest dla pracownika korzystne. Zgoda na tę formę zakończenia stosunku pracy może wiązać się z utratą niektórych uprawnień, np. prawa do odprawy przysługującej przy rozwiązaniu umowy z przyczyn niedotyczących pracownika (np. w ramach zwolnień grupowych).

Rozwiązanie stosunku pracy za wypowiedzeniem

Aby doszło do rozwiązania umowy za wypowiedzeniem, jedna ze stron stosunku pracy, pracownik lub pracodawca, musi złożyć pisemne wypowiedzenie umowy. Nie powoduje ono natychmiastowego zakończenia stosunku pracy — umowa rozwiązuje się dopiero po upływie tzw. okresu wypowiedzenia.

Długość okresu wypowiedzenia zależy od rodzaju umowy i czasu trwania stosunku pracy. Zgodnie z art. 36 KP dla stosunku pracy zawartego na czas nieokreślony i określony wynosi on:

• 2 tygodnie — przy zatrudnieniu krótszym niż 6 miesięcy,
• 1 miesiąc — przy zatrudnieniu co najmniej 6 miesięcy,
• 3 miesiące — przy zatrudnieniu co najmniej 3 lata.

Podczas składania wypowiedzenia pracownik nie musi podawać przyczyny swojej decyzji. Z kolei pracodawca jest zobowiązany wskazać w wypowiedzeniu konkretną i rzeczywistą przyczynę, uzasadniającą rozwiązanie umowy (art. 30 § 4 KP).

Podczas okresu wypowiedzenia pracownik może korzystać z przysługujących mu uprawnień, takich jak urlop wypoczynkowy czy prawo do zwolnienia na poszukiwanie pracy (art. 37 KP).

Rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia

Rozwiązanie umowy ze skutkiem natychmiastowym to tryb stosowany wyjątkowo, w sytuacjach określonych w Kodeksie pracy. Zgodnie z art. 52. § 1 KP pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika w razie:

• ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych,
• popełnienia przez pracownika w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem,
• zawinionej przez pracownika utraty uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku.

Zgodnie z art. 53 KP pracodawca może również rozwiązać umowę bez winy pracownika w przypadku długotrwałej niezdolności do pracy z powodu choroby po upływie określonych w przepisach okresów ochronnych.

Pracownik również ma prawo do rozwiązania umowy bez wypowiedzenia. Zgodnie z art. 55 § 1^1 KP może ono nastąpić „z winy pracodawcy”, gdy pracodawca dopuszcza się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika, np. uporczywie nie wypłaca wynagrodzenia. W takim przypadku pracownik zachowuje prawo do odszkodowania w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia, a samo rozwiązanie umowy następuje natychmiast.

Należy pamiętać, że zarówno pracodawca, jak i pracownik muszą podać przyczynę rozwiązania umowy bez wypowiedzenia w składanym oświadczeniu, a ta przyczyna powinna być rzeczywista, konkretna i możliwa do wykazania. Nieuzasadnione lub wadliwe rozwiązanie umowy w tym trybie może prowadzić do sporów sądowych i roszczeń drugiej strony (np. o odszkodowanie lub przywrócenie do pracy).

Rozwiązanie stosunku pracy po upływie określonego czasu

Ostatnim trybem rozwiązania stosunku pracy jest jego automatyczne zakończenie z upływem czasu, na jaki umowa została zawarta. Takie rozwiązanie dotyczy wyłącznie umów terminowych, czyli umowy na czas określony oraz umowy na zastępstwo, i jest uregulowane w art. 30 § 1 pkt 4 Kodeksu pracy.

W przypadku umowy zawartej na czas określony strony już w momencie jej podpisania ustalają, do kiedy umowa będzie obowiązywać. Po nadejściu wskazanej w umowie daty, stosunek pracy rozwiązuje się z mocy prawa — nie jest wówczas konieczne składanie dodatkowych oświadczeń ani wypowiedzenia. Pracodawca i pracownik mogą jednak w dowolnym momencie wcześniej rozwiązać taką umowę za wypowiedzeniem (jeśli przewidziano to w umowie) lub za porozumieniem stron.

Wygaśnięcie stosunku pracy

Wygaśnięcie stosunku pracy następuje automatycznie w wyniku określonych zdarzeń. Nie ma wówczas konieczności składania wypowiedzenia czy zawierania porozumienia stron. Zgodnie z art. 63 KP ustanie stosunku pracy może mieć miejsce w przypadku śmierci pracownika — wówczas stosunek pracy wygasa z dniem śmierci, a prawa majątkowe (np. zaległe wynagrodzenie) przechodzą na spadkobierców.

Stosunek pracy wygasa także z dniem śmierci pracodawcy będącego osobą fizyczną, chyba że zakład pracy zostaje przejęty przez nowy podmiot.

Inny przypadek to tymczasowe aresztowanie pracownika — jeżeli trwa ono dłużej niż 3 miesiące, stosunek pracy wygasa automatycznie, chyba że wcześniej zostanie rozwiązany przez pracodawcę (art. 66 KP). Wygaśnięcie może nastąpić również w innych sytuacjach przewidzianych w przepisach szczególnych, np. utraty uprawnień niezbędnych do wykonywania zawodu.