Ryzyko zawodowe – czym jest i jak je określić?

Ryzyko zawodowe jest nieodzownym elementem niektórych zawodów. Prawidłowo wykonana ocena ryzyka zawodowego to podstawa zachowania bezpieczeństwa i higieny pracy. Sporządzenie takiej oceny, jak i informowanie o poziomie ryzyka, należy do obowiązków pracodawcy. W tym artykule przyjrzymy się, co mówi prawo pracy o określaniu ryzyka zawodowego.

Ryzyko zawodowe – definicja

Ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą – w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku narażenia na zagrożenia zawodowe, występujące w środowisku pracy lub ze względu na sposób wykonywania pracy.

Obowiązki pracodawców

Aby zachować podstawowe zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, pracodawca jest zobowiązany minimalizować ryzyko zawodowe w środowisku pracy. Przeprowadzenie oceny i dokumentacji ryzyka zawodowego jest obowiązkiem pracodawcy i dotyczy każdego stanowiska pracy.

Zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy pracodawca:

1. ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;
2. informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Pracodawca przeprowadza ocenę i dokumentację oceny ryzyka zawodowego i informuje pracownika o nim przed dopuszczeniem do pracy. Następnie pracownik musi podpisać potwierdzenie poinformowania o zagrożeniach związanych z pracą, które pracodawca dołącza do akt osobowych pracownika. Jest to bardzo istotne dla ewentualnego postępowania w wypadku szkód wyrządzonych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy.

Ponadto pracodawca powinien aktywnie zapobiegać i przeciwdziałać sytuacjom zagrażającym zdrowiu i życiu pracowników. Zgodnie z art. 6. Dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy pracodawca powinien podjąć niezbędne środki w celu:

• zapobiegania zagrożeniom,
• oceny ryzyka, którego nie można uniknąć,
• zwalczania źródeł zagrożeń,
• zastępowania środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi,
• dostarczenia pracownikom odpowiednich informacji i instrukcji.

Pracodawca zobowiązuje się również dostosować warunki i procesy pracy do możliwości pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy, z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników.

Pracownicy natomiast są zobowiązani do przestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa oraz do współpracy w zakresie identyfikacji zagrożeń i wprowadzania działań prewencyjnych. Zatrudniony jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo i zdrowie własne, oraz innych osób, na które mają wpływ jego działania podczas pracy. Powinien on:

• używać zgodnie z przeznaczeniem środków ochrony indywidualnej,
• informować pracodawcę o sytuacjach stanowiących zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia,
• współpracować z pracodawcą na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia podczas pracy.

Należy pamiętać, że wg art. 237⁶ Kodeksu pracy pracodawca jest zobowiązany do nieodpłatnego zapewnienia pracownikom odpowiednich środków ochrony indywidualnej w przypadkach, gdy ograniczanie zagrożeń i niwelowanie czynników niebezpiecznych nie jest możliwe. Musi także zapewnić pracownikom odzież oraz obuwie robocze, jeżeli odzież własna pracownika może ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu, a także ze względu na wymagania techniczne, sanitarne lub BHP.

Ponadto pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika, który nie posiada ważnych badań lekarskich oraz szkolenia z zakresu BHP.

Co to jest ocena ryzyka zawodowego?

Ocena ryzyka zawodowego to ustalone dla każdego zawodu prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą. Jest ona istotna w ograniczaniu zagrożeń zawodowych występujących w środowisku lub w związanych ze sposobem wykonywania pracy.

Zebranie takich informacji przez pracodawcę jest obowiązkowe, aby zweryfikować i ocenić, co w miejscu pracy może zaszkodzić lub wyrządzić krzywdę pracownikom. Na podstawie oceny ryzyka zawodowego weryfikuje się, czy zastosowano wszelkie niezbędne środki ograniczające lub eliminujące zagrożenia.

Ocenę ryzyka powinno się przeprowadzać w możliwie najprostszy sposób, kierując się zasadami zdrowego rozsądku. Najczęściej ocena jest przeprowadzana a na podstawie 5 kroków oceny ryzyka zawodowego. Są to kolejno:

• Zebranie informacji potrzebnych do przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego. W pierwszym kroku należy wykonać spis stanowisk i kto je piastuje. Zidentyfikować wszystkie maszyny wykorzystuje się w miejscu pracy i zagrożenia wskazują instrukcje obsługi tych maszyn. Opisać, jakie są stosowane na stanowiskach pracy środki ochrony zbiorowej i indywidualnej.
• Identyfikacja zagrożeń, czyli określenie występujących zagrożeń dla każdego stanowiska pracy. Obowiązkowe jest wyszczególnienie i opisanie ewentualnych zagrożeń takich jak substancje chemiczne i inne materiały, prace na wysokości, hałas itp. 
• Oszacowanie ryzyka. Osoba sporządzająca ocenę ryzyka zawodowego określa jego poziom w zależności od tego, jak duże jest prawdopodobieństwo jego występowania. Jedną z najpopularniejszych metod oceny ryzyka zawodowego jest Polska Norma PN-N-18002.
• Określenie działań eliminujących lub ograniczających ryzyko zawodowe. Należy opisać szczegółowo kroki, które mają mieć na celu usunięcie możliwego zagrożenia. 
• Dokumentowanie oceny ryzyka zawodowego. Każda ocena ryzyka zawodowego powinna być dokumentowana i zawierać wyniki oceny dla poszczególnych stanowisk.

Pracodawca musi też przeprowadzać, na swój koszt, badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia. Musi też przechowywać wyniki tych badań i pomiarów oraz udostępniać je do informacji pracownikom. Zgodnie z art. 1041 § 1 pkt 8 Kodeksu pracy pracodawca ma obowiązek ustalić w regulaminie pracy sposób informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą.

Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego

Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego powinna uwzględniać elementy określone w § 39. ust. 3 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów BHP takich jak opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:

• stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,
• wykonywanych zadań,
• występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy,
• stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
• osób pracujących na tym stanowisku.

Ponadto w dokumentacji należy zawrzeć wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników śro­dowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko, datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.

Kto powinien przeprowadzić ocenę ryzyka zawodowego?

Według Państwowej Inspekcji Pracy, w większych przedsiębiorstwach przeprowadzanie oceny ryzyka związanego z zawodem leży w obowiązkach kompetentnych pracowników takich jak specjaliści ds. BHP lub eksperci zewnętrzni. W przypadku małego przedsiębiorstwa pracodawca sam może przeprowadzić ocenę ryzyka zawodowego, jeśli ma odpowiednią wiedzę na temat rodzaju i technologii wykonywaj pracy.

Jednak bez względu na to, kto tę procedurę, odpowiedzialność za prawidłowe dokonanie oceny ryzyka spoczywa na pracodawcy. To on prowadzi dokumentację oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych niezbędnych środków profilaktycznych.

Jak często przeprowadzać ocenę ryzyka zawodowego?

Ocena ryzyka zawodowego musi być regularnie powtarzana, aby utrzymywać bezpieczeństwo w środowisku pracy. Powtarzanie oceny ryzyka zawodowego jest konieczne, gdy w firmie lub zakładzie pojawią się nowe zagrożenia związane z tworzeniem nowych miejsc pracy czy pojawianiem się nowych maszyn. W takich wypadkach ocena ryzyka zawodowego musi być odnawiana, a następnie poddawana okresowo przeglądom.

Nową ocenę ryzyka zawodowego należy przeprowadzić również w przypadku gdy zmieniły się wymagania regulujące poprzednio oceniane stanowiska pracy lub powstały nowe stanowiska pracy. Jest to konieczne również po chorobie lub wypadku w miejscu pracy wynikającym z nieskuteczności środków ochronnych.