Czym jest system ochrony pracy w Polsce i jak działa?

System ochrony pracy w Polsce obejmuje zarówno normy prawne, jak i reguły organizacyjne. Te pierwsze mają charakter ogólny – znajdują odzwierciedlenie w różnych aktach, począwszy od Konstytucji, a skończywszy na ustawach i normach. Drugie natomiast są specyficzne dla danego zakładu pracy. W artykule przyjrzymy się, jak działa polski system ochrony pracy w świetle przepisów prawa pracy.

Co to jest system ochrony pracy w Polsce?

Polski system ochrony pracy to zbiór przepisów i działań mających na celu zapewnienie pracownikom bezpiecznych, higienicznych i zgodnych z prawem warunków zatrudnienia. Fundamentem tego systemu jest Konstytucja RP, a dokładnie jej artykuły 24, 66 i 68, które gwarantują, że „praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej” oraz że „każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy” i „prawo do ochrony zdrowia”.

Na poziomie ustawowym system ochrony pracy rozwija Kodeks pracy. Istotne znaczenie ma tu art. 207 KP, który określa obowiązki pracodawcy w zakresie zasad BHP. Inne przepisy regulują m.in. czas pracy i prawo do powrotu po urlopie macierzyńskim. System ochrony pracy obejmuje także rozwiązania fakultatywne — pracodawcy mogą wprowadzać dodatkowe przywileje w regulaminie pracy lub układach zbiorowych, np. oferując elastyczne godziny pracy czy organizując przyzakładowe przedszkola dla dzieci pracowników.

Instytucje odpowiedzialne za ochronę pracy w Polsce

Na straży systemu ochrony pracy w Polsce stoi szereg instytucji, których zadaniem jest czuwanie nad przestrzeganiem prawa pracy. Jedną z ważniejszych ról w tym zakresie pełni Państwowa Inspekcja Pracy. Inspektorzy PIP regularnie kontrolują zakłady pracy, sprawdzając m.in. przestrzeganie zasad BHP, czasu pracy czy warunków zatrudnienia. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości mogą oni wydawać decyzje nakazujące ich usunięcie, a także nakładać kary finansowe.

W systemie ochrony pracy ważną rolę odgrywają również związki zawodowe, które reprezentują interesy pracowników, biorą udział w negocjacjach dotyczących warunków pracy i opiniują wewnętrzne regulaminy firm. W wielu branżach istotne znaczenie ma także działalność Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Nie można też pominąć roli samorządów gospodarczych, które aktywnie uczestniczą w kształtowaniu polityki ochrony pracy — zarówno poprzez dialog społeczny, jak i promowanie dobrych praktyk oraz działań prewencyjnych.

Sprawdź, jak wygląda odszkodowanie za zwolnienie pracownika w okresie ochronnym.

System ochrony pracowników młodocianych

Pracownicy młodociani — czyli osoby w wieku od 15 do 18 lat — podlegają w Polsce szczególnej ochronie prawnej. Przepisy ograniczają m.in.:

• zakres dozwolonych prac — młodocianych można zatrudniać wyłącznie przy pracach lekkich (art. 200^1 § 1 KP), określonych w wykazie ustalonym przez pracodawcę i zatwierdzonym przez Państwową Inspekcję Pracy; zabronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach wzbronionych wymienionych w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r.,
• czas pracy — zgodnie z art. 202 § 1 KP czas pracy młodocianego nie może przekraczać 6 godzin dziennie dla osób do 16. roku życia oraz 8 godzin dziennie dla osób powyżej 16. roku życia. Ponadto, młodocianym przysługuje co najmniej 30-minutowa przerwa po 4,5 godziny pracy (art. 202 § 3 KP),
• ochronę zdrowia i opiekę lekarską — młodociani podlegają obowiązkowym badaniom lekarskim przed podjęciem pracy oraz okresowym kontrolom lekarskim w trakcie zatrudnienia (art. 201 § 1 KP).

Dodatkowo, zatrudnienie młodocianego wymaga zawarcia z nim umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego lub umowy na wykonywanie prac lekkich (art. 191 § 1 i 2 KP). Pracodawca jest także zobowiązany do zapewnienia młodocianemu odpowiednich warunków pracy, uwzględniających jego wiek, rozwój psychofizyczny i stan zdrowia.

Polski system ochrony pracowników a kobiety w ciąży i karmiące

Zgodnie z art. 176 § 1 KP pracownic w ciąży oraz karmiących piersią nie wolno zatrudniać przy pracach wzbronionych — wykaz takich prac określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r. w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet.

Ponadto:

• nie można ich zatrudniać w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej (art. 178 § 1 KP),
• nie można ich delegować poza stałe miejsce pracy bez ich zgody (art. 178 § 2 KP),
• mają prawo do dodatkowych przerw w pracy na karmienie — zgodnie z art. 187 KP : dwie przerwy po 30 minut każda (lub po 45 minut, jeśli kobieta karmi więcej niż jedno dziecko); przerwy te są wliczane do czasu pracy i są płatne.

System ochrony pracy a powrót z urlopu macierzyńskiego

Pracodawca ma obowiązek dopuścić pracownicę powracającą z urlopu macierzyńskiego do pracy na dotychczasowym stanowisku, a jeżeli nie jest to możliwe — na stanowisku równorzędnym lub innym odpowiadającym jej kwalifikacjom, z zachowaniem wynagrodzenia. Po powrocie z urlopu macierzyńskiego pracownicy przysługuje ochrona przed zwolnieniem (art. 177 § 1 KP) — pracodawca nie może jej wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży oraz podczas urlopu macierzyńskiego i bezpośrednio po nim, chyba że zachodzą przesłanki wskazane w art. 177 § 4 (np. ogłoszenie upadłości lub likwidacja pracodawcy).

Ponadto, pracownik, któremu przysługuje prawo do urlopu wychowawczego, może złożyć wniosek dotyczący obniżenia wymiaru pracy, zachowując przy tym ochronę zatrudnienia. Oznacza to, że kobieta może nawet przez 12 miesięcy pracować na pół etatu, by mieć więcej czasu na opiekę nad dzieckiem.

System ochrony pracy w Polsce a osoby z niepełnosprawnościami

Osoby z niepełnosprawnościami są objęte w Polsce szczególną ochroną w zakresie warunków pracy, na podstawie zarówno Kodeksu pracy, jak i ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

Podstawowe uprawnienia obejmują m.in.:

• ograniczony czas pracy — zgodnie z art. 15 ust. 2 ww. ustawy, czas pracy osoby niepełnosprawnej nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo, a w przypadku osób ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności — 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo.
• zakaz pracy w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych (art. 15 ust. 3), chyba że osoba wyrazi zgodę i lekarz wyrazi na to zgodę w orzeczeniu lekarskim.
• prawo do dodatkowej przerwy w pracy — co najmniej 15 minut dziennie (art. 17 ustawy), wliczanej do czasu pracy.

Ponadto, pracodawca ma obowiązek zapewnić osobom z niepełnosprawnościami odpowiednie warunki pracy, dostosowane do ich potrzeb, a także ułatwiać im uczestnictwo w procesie rehabilitacji zawodowej.

System ochrony pracy a pracownicy w wieku przedemerytalnym

Zgodnie z art. 39 KP pracownicy, którym do osiągnięcia wieku emerytalnego brakuje nie więcej niż 4 lata, korzystają z tzw. ochrony przedemerytalnej. Oznacza to, że pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę z takim pracownikiem, chyba że zachodzą szczególne przesłanki określone w przepisach (np. likwidacja pracodawcy, upadłość, ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych przez pracownika).

Ochrona pracownika w okresie zwolnienia lekarskiego

System ochrony pracy w Polsce przewiduje również zabezpieczenie pracowników w trakcie ich niezdolności do pracy z powodu choroby potwierdzonej zwolnieniem lekarskim. Zgodnie z art. 41 Kodeksu pracy, pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę w czasie usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy, chyba że upłynął okres uprawniający do rozwiązania umowy bez wypowiedzenia.

Zgodnie z art. 53 KP pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia, jeśli niezdolność pracownika do pracy wskutek choroby trwa:

• dłużej niż 3 miesiące – gdy pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 6 miesięcy,
• dłużej niż łączny okres pobierania z tego tytułu wynagrodzenia i zasiłku oraz pobierania świadczenia rehabilitacyjnego przez pierwsze 3 miesiące – gdy pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy co najmniej 6 miesięcy lub jeżeli niezdolność do pracy została spowodowana wypadkiem przy pracy albo chorobą zawodową.