Praca w szczególnych warunkach – co to oznacza?

W zależności od charakteru podejmowanych działań zawodowych forma zatrudnienia może przyjmować różnorodny kształt, dostosowując się do warunków, w jakich pracownik wykonuje swoje obowiązki. Widoczne jest to choćby w przypadku pracy w szczególnych warunkach. Sprawdź, co kryje się pod tym pojęciem.

Praca w szczególnych warunkach – czym jest?

Praca w szczególnych warunkach to pojęcie odnoszące się do czynności zawodowych, które wymagają od pracownika szczególnej odpowiedzialności czy szczególnej sprawności psychofizycznej, która perspektywicznie może spowodować u niego trwały uszczerbek na zdrowiu. Najczęściej jest ona wykonywana w szczególnych warunkach środowiskowych, które stawiają przed zatrudnionym wyzwania, przekraczające jego możliwości. Szkodliwość warunków może być determinowana siłami natury lub procesami technologicznymi.

Z kolei praca o szczególnym charakterze dotyczy miejsc pracy, gdzie istnieje ciągłe ryzyko dla zdrowia lub życia pracownika, a także zagrożenie dla bezpieczeństwa innych osób lub dużych rozmiarów mienia.

Sprawdź, czym są środki ochrony indywidualnej.

W jakich branżach najczęściej wykonywana jest praca w szczególnych warunkach?

Obecnie do branż, w których występują szczególne warunki pracy, zalicza się: górnictwo, hutnictwo (w tym przemysł metalowy), energetykę, chemię, budownictwo, leśnictwo, przemysł drzewny i papierniczy, przemysł lekki, gospodarkę komunalną, rolnictwo (w tym przemysł rolno-spożywczy), przemysł poligraficzny, opiekę zdrowotną i społeczną czy przemysł szklarski. Praca w warunkach szczególnych dotyczy też osób trudniących się żeglugą powietrzną, pracą w portach morskich czy pracą w hutach żelaza i stali oraz hutach metali nieżelaznych, a także zajmujących stanowiska pracy w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego.

Szczególne warunki pracy a regulacje prawne

W dużej mierze pojęcie pracy w szczególnych warunkach związane jest ze świadczeniami emerytalno-rentowymi. Osoby zatrudnione na tego typu umowie mogą skorzystać z możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę oraz otrzymywania podwyższonych kwot świadczeń emerytalno-rentowych. Z tego też względu regulujące ją przepisy są definiowane w aż trzech aktach prawnych:

• Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
• Ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
• Ustawie z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych.

Pracodawca, który stosuje w swojej firmie zatrudnienie na szczególnych warunkach, powinien zaś dobrze zapoznać się z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 roku w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 roku w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy oraz z Kodeksem pracy. Pozwoli mu to przeanalizować kwestie, związane z pracą w szczególnych warunkach.

Praca w szczególnych warunkach a wcześniejsza emerytura

Praca w szczególnych warunkach stanowi istotny obszar w kontekście wcześniejszej emerytury, regulowanej przez Ustawę z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Osoby, które urodziły się przed 1 stycznia 1949 roku i pracowały w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze mają możliwość uzyskania emerytury przed standardowym wiekiem (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn), pod warunkiem spełnienia określonych kryteriów.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze precyzuje wiek emerytalny tychże pracowników, uwzględniając rodzaj wykonywanej pracy. Ogólny staż emerytalny, czyli wymagany okres zatrudnienia, wynosi 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.

Pracownicy zatrudnieni w warunkach szczególnych obejmują te, których praca wiąże się z wysokim ryzykiem dla zdrowia lub wymaga szczególnej sprawności psychofizycznej w celu zapewnienia bezpieczeństwa własnego lub otoczenia.

Praca o szczególnym charakterze dotyczy m.in.:

• pracowników organów kontroli państwowej,
• pracowników organów administracji celnej,
• pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną,
• dziennikarzy,
• nauczycieli,
• żołnierzy zawodowych,
• funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Biura Ochrony Rządu, Służby Ochrony Państwa, Służby Celnej, Służby Celno-Skarbowej, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej,
• pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej.

Warto zaznaczyć, że istotne jest nie tylko samo stanowisko pracy, ale także rodzaj wykonywanej pracy, która musi odpowiadać kryteriom określonym w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów. Sąd Apelacyjny w Białymstoku w swoim wyroku z 2020 roku potwierdził, że kluczowym jest regularne i codzienne wykonywanie pracy w pełnym wymiarze czasu, spełniającej kryteria określone jako praca w warunkach szczególnych, aby móc ubiegać się o wcześniejszą emeryturę.

Sprawdź, co warto wiedzieć o zatrudnianiu emerytów i rencistów.

Praca w szczególnych warunkach a emerytura pomostowa

Aby móc ubiegać się o emeryturę pomostową, pracownik musi spełnić określone warunki. Należy urodzić się po 31 grudnia 1948 roku, mieć co najmniej 15 lat okresu pracy w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze, osiągnąć wiek 55 lat dla kobiet lub 60 lat dla mężczyzn, posiadać co najmniej 20 lat okresu składkowego i nieskładkowego dla kobiet oraz co najmniej 25 lat dla mężczyzn. Ponadto pracownik musiał wykonywać pracę spełniającą kryteria warunków szczególnych lub szczególnego charakteru przed 1 stycznia 1999 roku zgodnie z ówczesnymi przepisami oraz po 31 grudnia 2008 roku zgodnie z obowiązującą ustawą o emeryturach pomostowych.

Ustalając uprawnienia do emerytury pomostowej, istotne jest uwzględnienie spełnienia wszystkich wymienionych kryteriów, a także szczegółowego odniesienia się do określonych rodzajów pracy objętych przepisami, co pozwala na prawidłowe ustalenie prawa do tego rodzaju świadczenia emerytalnego.

Praca o szczególnym charakterze a świadectwo pracy

Okresy pracy w ramach warunków szczególnych lub o szczególnym charakterze, zdefiniowane w rozporządzeniu dotyczącym wieku emerytalnego pracowników w tych warunkach, powinny zostać udokumentowane przez pracodawcę w świadectwie pracy. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w przepisach prawa, w świadectwie pracy należy jasno określić okres zatrudnienia pracownika w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze do 31 grudnia 2008 roku.

Od 1 stycznia 2009 roku właściwą procedurę zgłaszania okresów pracy tego rodzaju stanowi wypełnienie formularza ZUS ZSWA – Zgłoszenie/korekta danych o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Formularz zawiera sekcje dotyczące danych organizacyjnych, identyfikacji płatnika składek, informacji identyfikacyjnych dotyczących pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze, danych dotyczących ich pracy oraz oświadczenie płatnika składek.

Zgodnie z powyższymi przepisami, kluczowym momentem decydującym o sposobie dokumentowania pracy w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze jest data 31 grudnia 2008 roku. Praca w tych warunkach przed tą datą powinna być udokumentowana w świadectwie pracy, natomiast okresy zatrudnienia przypadające po tej dacie pracodawca rejestruje za pomocą formularza ZUS ZSWA.

Sprawdź nasze kompleksowe narzędzie do planowania i zarządzania czasem pracy, które posiada takie funkcje jak: ewidencja czasu pracy, grafiki pracy czy RCP online.