Praca w godzinach nocnych – co należy o niej wiedzieć?

Pracę w porze nocnej można spotkać w wielu branżach – od służby zdrowia, przez transport, po przemysł. Niesie ona ze sobą wyzwania oraz specyficzne regulacje prawne, które każdy pracownik i pracodawca powinien znać. W tym artykule wyjaśnimy, co na temat pracy w godzinach nocnych mówi Kodeks pracy, a także jakie są przeciwwskazania do pracy w nocy.

Praca w godzinach nocnych – Kodeks pracy

Praca w godzinach nocnych jest szczegółowo uregulowana przez przepisy zawarte w artykułach 151⁷ i 151⁸ Kodeksu pracy. Pora nocna obejmuje 8 godzin między 21:00 a 7:00 rano następnego dnia. Pracodawca ma obowiązek określić w regulaminie pracy dokładny przedział czasu stanowiący porę nocną w jego zakładzie, mieszczący się w tym 10-godzinnym przedziale.

Pracownikiem nocnym jest osoba, której rozkład czasu pracy spełnia jeden z dwóch warunków:

• w każdej dobie obejmuje co najmniej 3 godziny pracy w porze nocnej,
• co najmniej 1/4 czasu pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną.

Oznacza to, że pracownikiem nocnym nie jest jedynie osoba pracująca wyłącznie w nocy, ale także taka, której znacząca część pracy odbywa się w tych godzinach. Status pracownika nocnego wiąże się z dodatkowymi prawami i obowiązkami zarówno dla pracownika, jak i pracodawcy.

Na pisemny wniosek pracownika nocnego pracodawca ma obowiązek poinformować właściwego okręgowego inspektora pracy o zatrudnianiu takich pracowników. Jest to istotne z punktu widzenia nadzoru nad przestrzeganiem przepisów prawa pracy oraz zapewnienia odpowiednich warunków pracy. Inspektor pracy może wówczas podjąć działania kontrolne lub doradcze, jeśli uzna to za konieczne.

Praca w nocy wiąże się również z dodatkowymi uprawnieniami dla pracownika, takimi jak dodatek do wynagrodzenia. Pracodawca jest zobowiązany do wypłacenia pracownikowi dodatku za każdą godzinę pracy w porze nocnej w wysokości określonej przepisami – zazwyczaj jest to 20% stawki godzinowej wynikającej z minimalnego wynagrodzenia za pracę.

Dowiedz się, ile wynosi dodatek za pracę w porze nocnej w 2024 roku.

Praca w nocy a prace szczególnie niebezpieczne

Dla pracowników nocnych wykonujących prace szczególnie niebezpieczne lub związane z dużym wysiłkiem (fizycznym lub umysłowym) ustawodawca wprowadził istotne ograniczenie: ich czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę. Wykaz prac uznawanych za szczególnie niebezpieczne lub wymagające dużego wysiłku nie jest określony bezpośrednio w Kodeksie pracy. Pracodawca jest zobowiązany do ustalenia takiego wykazu w porozumieniu z:

• zakładową organizacją związkową – jeśli taka funkcjonuje w firmie,
• przedstawicielami pracowników wybranymi w przyjętym u danego pracodawcy trybie – jeśli nie ma organizacji związkowej.

Dodatkowo pracodawca powinien zasięgnąć opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami. Warto podkreślić, że ograniczenie czasu pracy do 8 godzin w przypadku pracy w godzinach nocnych nie dotyczy wszystkich pracowników. Wyłączenia od tego przepisu obejmują:

• pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy,
• sytuacje wyjątkowe, takie jak konieczność prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia czy środowiska, a także usuwania awarii.

Sprawdź, jak liczyć godziny pracy w nocy podczas zmiany czasu.

Czy można odmówić pracy w godzinach nocnych?

Praca w godzinach nocnych jest często nieodłącznym elementem funkcjonowania wielu przedsiębiorstw, jednak nie każdy pracownik jest zobowiązany do jej wykonywania. Kodeks pracy nie przewiduje ogólnego prawa do odmowy pracy w porze nocnej dla wszystkich zatrudnionych. Istnieją jednak określone grupy pracowników, które są chronione przed obowiązkiem pracy w nocy lub mogą odmówić takiej pracy bez konsekwencji. Wśród nich znajdują się pracownice w ciąży, rodzice dzieci do lat 8., pracownicy młodociani oraz osoby z orzeczeniem o niepełnosprawności. Pozostali pracownicy są zobowiązani do wykonywania pracy zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy, który może obejmować godziny nocne. Odmowa pracy w nocy przez tych zatrudnionych, bez uzasadnionej przyczyny, może być traktowana jako naruszenie obowiązków pracowniczych i prowadzić do konsekwencji dyscyplinarnych.

Praca w godzinach nocnych a ciąża

Zgodnie z art. 178 § 1 Kodeksu pracy pracodawca nie może zatrudniać kobiet w ciąży w porze nocnej. Jeśli dotychczasowy rozkład czasu pracy kobiety w ciąży obejmuje godziny nocne, pracodawca jest zobowiązany do podjęcia konkretnych działań. Powinien dostosować grafik pracy tak, aby ciężarna pracownica mogła wykonywać swoje obowiązki wyłącznie w godzinach dziennych. Jeśli zmiana godzin pracy na obecnym stanowisku nie jest możliwa ze względu na specyfikę pracy, pracodawca musi przenieść zatrudnioną na inne stanowisko, które będzie odpowiednie pod względem kwalifikacji i doświadczenia pracownicy. W sytuacji, gdy ani zmiana rozkładu czasu pracy, ani przeniesienie na inne stanowisko nie są możliwe, pracodawca jest zobowiązany zwolnić pracownicę z obowiązku świadczenia pracy. W każdym z powyższych przypadków zmiana nie powinna wpływać negatywnie na warunki zatrudnienia ani powodować obniżenia wynagrodzenia.

Praca w nocy a dziecko

Zgodnie z art. 178 § 2 Kodeksu pracy pracodawca nie może bez zgody pracownika zatrudniać w porze nocnej osób wychowujących dziecko do ukończenia przez nie 8 lat. Odmowa takiej pracy nie powinna być podstawą do rozwiązania umowy o pracę ani prowadzić do żadnych negatywnych konsekwencji dla pracownika. Prawo to przysługuje zarówno matce, jak i ojcu dziecka, ale jednocześnie tylko jedno z nich może z niego korzystać w danym okresie. Pracownik powinien poinformować pracodawcę o zamiarze skorzystania z tego uprawnienia. Najlepiej zrobić to na piśmie, choć prawo nie nakłada takiego obowiązku.

Praca w nocy a pracownicy młodociani

Zgodnie z art. 203 § 1 Kodeksu pracy pracownicy młodociani nie mogą być zatrudniani w porze nocnej. Jest to przepis o charakterze bezwzględnym, co oznacza, że nie przewiduje żadnych wyjątków od tej zasady. Celem tego zakazu jest ochrona zdrowia, bezpieczeństwa oraz prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego młodocianych pracowników.

Praca w porze nocnej a osoby z niepełnosprawnością

Zgodnie z art. 15 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych osoby z orzeczonym stopniem niepełnosprawności nie mogą być zatrudniane w porze nocnej. Art. 16 tej ustawy przewiduje jednak dwa odstępstwa od tego zakazu. Po pierwsze, zakaz pracy w nocy nie dotyczy osób z niepełnosprawnością zatrudnionych przy ochronie mienia.

Ponadto, jeśli osoba z orzeczonym stopniem niepełnosprawności wyrazi chęć pracy w godzinach nocnych, może złożyć odpowiedni wniosek do pracodawcy. Konieczne jest uzyskanie zgody lekarza przeprowadzającego badania profilaktyczne pracowników lub – w przypadku jego braku – innego lekarza sprawującego opiekę nad osobą niepełnosprawną. Lekarz ocenia, czy praca w nocy nie będzie stanowiła zagrożenia dla zdrowia pracownika. Jeśli lekarz wyrazi zgodę, wydaje stosowne zaświadczenie, które należy dołączyć do dokumentacji pracowniczej. W przypadku braku zgody lekarza pracodawca nie może zatrudniać pracownika w porze nocnej, nawet jeśli ten wyraża taką chęć.

Jak planować czas pracy w porze nocnej?

Układanie grafiku pracy w porze nocnej wymaga szczególnej uwagi, aby zapewnić efektywność operacyjną firmy oraz dobrostan pracowników. Przede wszystkim należy przestrzegać przepisów prawa pracy i upewnić się, że harmonogram jest zgodny z obowiązującymi regulacjami, takimi jak Kodeks pracy. Ważne jest uwzględnienie ograniczeń dotyczących maksymalnego czasu pracy, obowiązkowych przerw oraz zakazów zatrudniania w nocy określonych grup pracowników.

Stosowanie systemu rotacyjnego jest kolejnym istotnym elementem planowania. Rotacja zmian pozwala uniknąć sytuacji, w której pracownicy stale pracują w porze nocnej, co zmniejsza ryzyko zmęczenia i negatywnego wpływu na zdrowie.

Komunikacja grafiku z odpowiednim wyprzedzeniem umożliwia pracownikom zaplanowanie życia osobistego. Wykorzystanie grafiku pracy online pozwala na łatwy dostęp do harmonogramu w dowolnym miejscu i czasie. Warto również korzystać z nowoczesnych narzędzi, takich jak elektroniczna ewidencja czasu pracy oraz programy do rejestracji czasu pracy. Ułatwia to zarządzanie grafikami, monitorowanie czasu pracy i pomaga w zachowaniu zgodności z przepisami oraz optymalizacji procesów.