Praca ponad normę – jakie prawa przysługują pracownikowi?

Zatrudniając się w nowej firmie, każdy pracownik otrzymuje informację na temat podstawowego systemu pracy, jaki będzie obowiązywał go od chwili zawarcia umowy. Niemniej jednak bardzo często dochodzi do sytuacji, w której zatrudniony musi wykonywać swoje obowiązki w godzinach ponadwymiarowych. Jakie prawa przysługują mu podczas pracy ponad normę?

Praca ponad wymiar potocznie zwana nadgodzinami, to nic innego, jak pracowanie powyżej wyznaczonego limitu ustalonego w umowie. Oznacza to, iż pracownik wykonywał swoje obowiązki dłużej, niż przewiduje podstawowa norma czasu pracy. Istotny jest jednak fakt, iż z nadgodzinami mamy do czynienia wyłącznie wtedy, gdy zatrudniony pozostaje po godzinach z woli pracodawcy, a nie w przypadku, gdy robi to z własnej inicjatywy.

Przepisy dotyczące pracy ponad normę

Zgodnie z obowiązującym kodeksem pracy, czas wykonywania obowiązków, określany mianem podstawowej normy czasu pracy, nie może przekraczać 8 godzin na dobę – czyli przeciętnie 40 godzin w 5-dniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Wszystko, co wykracza ponad tę normę, zostaje uznawane za pracę ponadwymiarową, w związku z czym pracownikowi przysługuje rekompensata.

Co więcej, reguły zwarte w kodeksie pracy klarownie informują także o limicie nadgodzin, jakie może przepracować zatrudniony. Wiąże się on bezpośrednio z systemem czasu pracy, obowiązującym w danej firmie. Co do zasady jednak łączny czas wykonywania czynności zawodowych (z uwzględnieniem godzin ponadwymiarowych) nie powinien przekroczyć 48 godzin tygodniowo. Dodatkowo roczny limit nadgodzin ustalony w kodeksie pracy (art. 151. § 3) wynosi 150 godzin.

Czy nadgodziny są obowiązkowe?

Jednym z najczęstszych dylematów, pojawiających się w temacie pracy ponad normę, jest to, czy nadgodziny są obowiązkowe. W praktyce wygląda to bowiem tak, że pracownik będzie zobowiązany do pozostania dłużej w pracy tylko w pewnych sytuacjach:

• gdy wystąpi konieczność: prowadzeni akcji ratowniczej, ochrony życia lub zdrowia innych osób, ochrony mienia lub środowiska, jak również usunięcia powstałej awarii,
• gdy wystąpią szczególne potrzeby ze strony pracodawcy.

Choć pierwsza z opisanych zasad nie pozostawia żadnych wątpliwości, w przypadku drugiej nietrudno o nadużycia. Pracodawca musi więc pamiętać, iż z nadgodzin może korzystać wyłącznie w nagłych i wyjątkowych sytuacjach.

Rekompensata za nadgodziny

Obecnie istnieją dwa standardowe sposoby rekompensowania zatrudnionemu pracy w godzinach ponadwymiarowych – udzielenie czasu wolnego oraz dodatek za nadgodziny. Pierwsza opcja wiąże się z odliczeniem przepracowanych ponad normę godzin od standardowego czasu pracy, w proporcji 1:1.

W przypadku drugiego sposobu pracownik otrzymuje rekompensatę za nadgodziny w formie pieniężnej. Jest ona realizowana tuż obok podstawowego wynagrodzenia. Następuje to wyłącznie wtedy, gdy pracownik i pracodawca nie zdecydują się na odbiór nadgodzin – czyli na rekompensatę w postaci czasu wolnego. Istotna okaże się także sama stawka nadgodzin – w dzień powszedni pracownikowi należy się dodatek w wysokości 50% stałej stawki wynagrodzenia, z kolei w nocy, w weekendy i święta dodatek ten wynosi 100%.